قدمت ماسوله
قدمت ماسوله و پیدایش شهر تاریخی ماسوله: سفری در دل تاریخ و معماری گیلان
ماسوله، شهری کوچک اما پر از رمز و راز تاریخی، در جنوب غربی استان گیلان و در فاصله
۳۶ کیلومتری شهر فومن و ۶۰ کیلومتری رشت قرار دارد.
این شهر با معماری منحصربه‌فرد پلکانی‌اش، نه تنها یک مقصد گردشگری محبوب، بلکه گنجینه‌ای از تاریخ، فرهنگ و تمدن ایرانی است.
درک قدمت ماسوله و شناخت پیدایش ماسوله به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های منطقه،
نیازمند نگاهی عمیق به گذشته‌ای است که ریشه در هزاران سال قبل دارد.
ماسوله قدیم: کهنه ماسوله، ریشه‌های تاریخی شهر
اولین نشانه‌های حضور بشر در منطقه ماسوله به کهنه ماسوله یا ماسوله قدیم بازمی‌گردد؛
سکونتگاهی که در فاصله هشت کیلومتری غرب جاده ماسوله به خلخال واقع شده است.
امروزه تنها سنگ‌های دیوار بناهای این منطقه، گواهی بر وجود یک شهر پررونق در گذشته‌های دور هستند.
بر اساس نخستین کاوش‌های باستان‌شناسی که در شهریور ۱۳۷۴ توسط پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی
در این محوطه انجام شد، مشخص گردید که کهنه ماسوله از سده پنجم تا هشتم هجری به عنوان یکی از مراکز مهم فلزکاری
در شمال ایران شناخته می‌شد.
علاوه بر این، سفالینه‌های لعابدار با رنگ‌های متنوع که ویژگی‌های دوره سلجوقی را در خود داشتند، در این منطقه کشف شده‌اند.
این یافته‌ها نشان می‌دهد که قدمت ماسوله به دوران پیش از تشکیل شهر کنونی بازمی‌گردد
و ریشه‌های تمدنی آن بسیار عمیق‌تر از آن چیزی است که در ظاهر دیده می‌شود.
به همین دلیل، کهنه ماسوله در شهریور ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پیدایش ماسوله فعلی: از حمله مغول تا مهاجرت‌های تاریخی
انتقال سکونت اهالی از کهنه ماسوله به مکان کنونی شهر، موضوعی است که روایت‌های مختلفی درباره آن وجود دارد. یکی از مشهورترین داستان‌ها به عون بن علی، از نوادگان امام اول شیعیان، و سید جلال‌الدین اشرف، از فرزندان امام هفتم شیعیان، مرتبط است.
بر اساس این روایت، این دو شخصیت در جنگی در منطقه طارم زنجان زخمی شدند و در مسیر فرار، به مکان کنونی ماسوله رسیدند و در همان‌جا درگذشتند.
مردم به تدریج در اطراف مزار این دو شخصیت، خانه ساختند و شهر ماسوله شکل گرفت.
روایت‌های دیگری نیز وجود دارند؛ از جمله زلزله بزرگ سال ۸۹۰ هجری قمری یا شیوع طاعون در سال ۹۴۳ هجری قمری که به عنوان دلایلی برای ترک کهنه ماسوله ذکر شده‌اند.
اما بر اساس سندی که در حاشیه یک کتاب خطی در کتابخانه ملی رشت نگهداری می‌شود، پیدایش ماسوله به پس‌ماندگان حمله مغول به ایران مرتبط است.
پس از این حمله، گروهی از تجار، روحانیون و صاحبان حرف از خراسان و آذربایجان به گیلان که در آن زمان منطقه‌ای امن محسوب می‌شد پناه آوردند و با همکاری مردم بومی (عمدتاً تالش)، شهر ماسوله را بنیان نهادند.
ماسوله در طول تاریخ: از شاهراه تجاری تا شهر میراث فرهنگی
ماسوله در گذشته به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در نقطه تقاطع گیلان، زنجان و آذربایجان، به یکی از مهم‌ترین مرکزهای تجاری و ارتباطی شمال ایران تبدیل شد.
بازارهای پررونق، کاروانسراها و صنایع فلزی و غیرفلزی این شهر، نشان از جایگاه اقتصادی بالای آن داشت.
اما با احداث جاده‌های اصلی بین گیلان و آذربایجان در دوران معاصر، ماسوله به تدریج رونق اقتصادی و جمعیتی خود را از دست داد.
همچنین، اشغال ایران در سال ۱۳۲۰ خورشیدی در جریان جنگ جهانی دوم و هرج‌ومرج ناشی از آن، تأثیر مستقیمی بر مهاجرت اهالی ماسوله داشت.
با این حال، مردم ماسوله نقش والایی در جنبش جنگل در برابر تهاجم روسیه و بریتانیا ایفا کردند و چهره‌هایی مانند شهید باباغلامعلی از این شهر، در کنار نیروهای جنگل جنگیدند.
ثبت ماسوله به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی
در سال ۱۳۵۴ خورشیدی، شهر تاریخی ماسوله با شماره ثبت ۱۰۹۰ در فهرست آثار ملی ایران به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی به ثبت رسید.
این ثبت، محدودیت‌هایی را در زمینه ساخت‌وساز و توسعه عمرانی در پی داشت تا بافت تاریخی و معماری منحصربه‌فرد ماسوله حفظ شود.
امروزه، این شهر تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی، سازمان حفاظت از محیط زیست و سازمان منابع طبیعی قرار دارد و هرگونه تصرف یا تخریب در آن ممنوع است.
ماسوله همچنین در صف انتظار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد تا از این گنجینه تاریخی و طبیعی، به شکلی جهانی نیز محافظت شود.
معماری منحصربه‌فرد ماسوله و چالش‌های حفاظتی
شهر تاریخی ماسوله با معماری پلکانی و بافت متراکم و درهم‌تنیده‌اش، جلوه‌ای خاص در میراث معماری استان گیلان دارد.
در این شهر، سقف هر خانه، کف خانه بعدی است و خیابان‌ها به جای آسفالت، از سنگ و چوب ساخته شده‌اند.
این ساختار نه تنها زیبایی‌های بصری خاصی دارد، بلکه نشان‌دهنده هوشمندی مردم بومی در سازگاری با شرایط جغرافیایی سخت منطقه است.
با این حال، ماسوله با چالش‌هایی مانند ریزش سنگ، سیل، رانش زمین، زلزله و همچنین فشارهای ناشی از گردشگری گسترده روبرو است. حفاظت از این شهر نیازمند همکاری همه‌جانبه دولت، سازمان‌های مرتبط و مردم است.
قدمت ماسوله و پیدایش ماسوله داستانی است از مقاومت، هوشمندی و هنر مردم ایران در طول قرن‌ها. این شهر نه تنها یک مقصد گردشگری، بلکه نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی شمال ایران است.
با حفظ و نگهداری از این میراث، می‌توانیم از گذشته‌ای درخشان برای آیندگان درس بگیریم و آن را زنده نگه داریم.
اگر قصد سفر به ماسوله را دارید، نه تنها به دنبال مناظر زیبا باشید، بلکه با قدم زدن در کوچه‌های پلکانی آن، در دل تاریخ ایران گم شوید و از نزدیک با ریشه‌های تاریخی ماسوله آشنا شوید.
